12 Maratha Forts on UNESCO World Heritage List :छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या 12 किल्ल्यांचा युनेस्कोच्या जागतिक वारसा यादीत समावेश
12 Maratha Forts on UNESCO World Heritage List: ११ जुलै २०२५ रोजी पॅरिस येथे झालेल्या युनेस्कोच्या जागतिक वारसा समितीच्या ४७व्या सत्रात (47th Session of UNESCO World Heritage Committee) एक ऐतिहासिक निर्णय घेण्यात आला. छत्रपती शिवाजी महाराज (Chhatrapati Shivaji Maharaj) यांच्या १२ किल्ल्यांचा मराठा लष्करी परिदृश्य (Maratha Military Landscapes) म्हणून युनेस्कोच्या जागतिक वारसा यादीत (UNESCO World Heritage List) समावेश झाला आहे. (12 Maratha Forts on UNESCO World Heritage List)
यामुळे मराठा साम्राज्य (Maratha Empire) आणि महाराष्ट्राचा सांस्कृतिक वारसा (Maharashtra Cultural Heritage) यांना जागतिक स्तरावर मान्यता मिळाली आहे. या ब्लॉगमध्ये या १२ किल्ल्यांचे ऐतिहासिक, सांस्कृतिक आणि लष्करी महत्त्व, तसेच युनेस्कोच्या मान्यतेचा परिणाम यावर प्रकाश टाकत आहोत.(12 Maratha Forts on UNESCO World Heritage List)
(12 Maratha Forts on UNESCO World Heritage List) युनेस्कोच्या यादीतील १२ किल्ले
मराठा लष्करी परिदृश्य (Maratha Military Landscapes) अंतर्गत खालील १२ किल्ल्यांचा समावेश आहे, जे सह्याद्री पर्वतरांगा (Sahyadri Mountain Range), कोकण किनारा (Konkan Coast), दख्खन पठार (Deccan Plateau) आणि पूर्व घाट (Eastern Ghats) यांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण भौगोलिक रचनेत बांधले गेले आहेत: (12 Maratha Forts on UNESCO World Heritage List)
- रायगड (Raigad Fort): मराठा साम्राज्याची राजधानी आणि छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या राज्याभिषेकाचे ठिकाण. महा दरवाजा (Maha Darwaja) आणि तख्त तोक (Takmak Tok) यांसारख्या रचनांमुळे हे लष्करी रणनीती (Military Strategy) चे प्रतीक आहे.
- राजगड (Rajgad Fort): मराठा साम्राज्याची पहिली राजधानी, जिथे शिवाजी महाराजांनी अनेक रणनीती आखल्या. येथील भवानी मंदिर (Bhavani Temple) आणि समुद्रकिनाऱ्याचे दृश्य प्रसिद्ध आहे.
- प्रतापगड (Pratapgad Fort): १६५९ मध्ये प्रतापगडच्या लढाई (Battle of Pratapgad) मध्ये अफझल खानाचा पराभव करणारे ठिकाण. येथील भवानी मंदिर (Bhavani Temple) पर्यटकांचे आकर्षण आहे.
- पन्हाळा (Panhala Fort): मराठा साम्राज्याची दुसरी राजधानी (१७८२-१८२७). अंधार बावडी (Andhar Bavadi) आणि कलावंतीनीचा महाल (Kalavantinicha Mahal) यामुळे प्रसिद्ध.
- लोहगड (Lohgad Fort): सह्याद्री पर्वतरांगेतील (Sahyadri Mountains) विंचूच्या आकाराचे हे किल्ले चार प्रवेशद्वारांसह प्रसिद्ध आहे. ट्रेकिंगसाठी लोकप्रिय.
- साल्हेर (Salher Fort): सह्याद्रीतील सर्वात उंच किल्ल्यांपैकी एक, परशुराम मंदिर (Parshuram Temple) आणि पॅनोरॅमिक दृश्यांसाठी ओळखला जातो.
- सिंधुदुर्ग (Sindhudurg Fort): कोकण किनाऱ्यावरील (Konkan Coast) बेटावरील किल्ला, जो मराठ्यांच्या नौदल शक्ती (Naval Strength) चे प्रतीक आहे.
- शिवनेरी (Shivneri Fort): छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्मस्थान, जे जुन्नर (Junnar) येथे आहे. सात प्रवेशद्वार आणि खड्ड्यांनी संरक्षित.
- विजयदुर्ग (Vijaydurg Fort): “पूर्वेचा जिब्राल्टर” म्हणून ओळखला जाणारा हा कोकण किनाऱ्यावरील (Konkan Coast) किल्ला मराठा नौदलाचा आधार होता.
- सुवर्णदुर्ग (Suvarnadurg Fort): बेटावरील किल्ला, जो मराठ्यांच्या नौदल रणनीती (Naval Strategy) साठी महत्त्वाचा होता.
- खांदेरी (Khanderi Fort): अलिबाग (Alibag) जवळील बेटावरील किल्ला, जो मराठा नौदलाचे प्रमुख ठिकाण होते.
- जिंजी (Gingee Fort): तामिळनाडू (Tamil Nadu) मधील हा किल्ला मराठ्यांनी १६९० मध्ये ताब्यात घेतला, जो पूर्व घाट (Eastern Ghats) मधील त्यांच्या विस्ताराचे प्रतीक आहे.
हे किल्ले डोंगरी किल्ले (Hill Forts), बेटावरील किल्ले (Island Forts), किनारी किल्ले (Coastal Forts) आणि डोंगरी-पठारी किल्ले (Hill-Plateau Forts) अशा विविध प्रकारांमध्ये येतात, जे मराठ्यांच्या लष्करी रणनीती (Military Strategy) आणि स्थापत्यशास्त्र (Architecture) ची वैविध्यता दर्शवतात.
युनेस्कोच्या मान्यतेचे महत्त्व
युनेस्को जागतिक वारसा यादी (UNESCO World Heritage List) मध्ये समावेश होणे म्हणजे या किल्ल्यांना जागतिक स्तरावरील उत्कृष्ट मूल्य (Outstanding Universal Value) असल्याची मान्यता मिळणे. महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस (Devendra Fadnavis) यांनी याबाबत ट्विट करताना सांगितले, “छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या १२ किल्ल्यांचा युनेस्कोच्या यादीत समावेश हा महाराष्ट्र आणि शिवभक्तांसाठी अभिमानाचा क्षण आहे.”
या मान्यतेमुळे खालील फायदे होणार आहेत:
- संवर्धन आणि जतन (Conservation and Preservation): या किल्ल्यांचे संरक्षण आणि देखभाल यासाठी जागतिक स्तरावर निधी आणि तांत्रिक सहाय्य मिळेल.
- पर्यटनाला चालना (Boost to Tourism): महाराष्ट्र पर्यटन (Maharashtra Tourism) आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळेल, कारण हे किल्ले आता जागतिक पर्यटकांचे आकर्षण ठरतील.
- सांस्कृतिक वारसा (Cultural Heritage): मराठा साम्राज्याच्या लष्करी रणनीती (Military Strategy) आणि स्थापत्यशास्त्र (Architecture) यांना जागतिक मान्यता मिळेल.
- शैक्षणिक आणि संशोधन संधी (Educational and Research Opportunities): या किल्ल्यांवरील ऐतिहासिक आणि पुरातत्वीय संशोधनाला प्रोत्साहन मिळेल.
मराठा लष्करी परिदृश्याची वैशिष्ट्ये
मराठा लष्करी परिदृश्य (Maratha Military Landscapes) १७व्या ते १९व्या शतकात विकसित झाले आणि छत्रपती शिवाजी महाराज (Chhatrapati Shivaji Maharaj) यांच्या नेतृत्वाखाली १६७० पासून मराठा लष्करी विचारसरणीचा पाया घातला गेला. या किल्ल्यांनी स्वराज्य (Swarajya) च्या संरक्षण आणि विस्तारात महत्त्वाची भूमिका बजावली.
- भौगोलिक वैविध्य (Geographical Diversity): हे किल्ले सह्याद्री पर्वतरांगा (Sahyadri Mountains), कोकण किनारा (Konkan Coast), दख्खन पठार (Deccan Plateau) आणि पूर्व घाट (Eastern Ghats) यांच्या भौगोलिक वैशिष्ट्यांचा उपयोग करून बांधले गेले.
- लष्करी रणनीती (Military Strategy): मराठ्यांनी गनिमी कावा (Guerilla Warfare) आणि नौदल शक्ती (Naval Strength) यांचा वापर करून शत्रूंना पराभूत केले. रायगड (Raigad), सिंधुदुर्ग (Sindhudurg) आणि विजयदुर्ग (Vijaydurg) यांसारखे किल्ले याचे उत्कृष्ट उदाहरण आहेत.
- स्थापत्यशास्त्र (Architecture): या किल्ल्यांमध्ये महा दरवाजा (Maha Darwaja), बुरुज (Bastions), जलाशय (Water Tanks) आणि मंदिरे (Temples) यांसारख्या रचना मराठ्यांच्या अभियांत्रिकी कौशल्याचे प्रतीक आहेत.
- सांस्कृतिक महत्त्व (Cultural Significance): शिवनेरी (Shivneri) हे शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान आहे, तर रायगड (Raigad) येथे त्यांचा राज्याभिषेक झाला, ज्यामुळे या किल्ल्यांना सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व आहे.
ऐतिहासिक पार्श्वभूमी
छत्रपती शिवाजी महाराज (Chhatrapati Shivaji Maharaj) यांनी १६७० मध्ये मराठा साम्राज्याची स्थापना केली आणि आदिलशाही (Adilshahi) आणि मुघल (Mughal) साम्राज्यांना आव्हान देत स्वराज्य (Swarajya) ची स्थापना केली. प्रतापगड (Pratapgad) येथे १६५९ मध्ये अफझल खानाचा पराभव आणि पन्हाळा (Panhala) येथील पावन खिंड युद्ध (Battle of Pavan Khind) यांसारख्या लढायांनी मराठ्यांच्या लष्करी रणनीती (Military Strategy) ची ताकद दाखवली. सिंधुदुर्ग (Sindhudurg) आणि विजयदुर्ग (Vijaydurg) यांसारख्या बेटावरील किल्ल्यांनी मराठ्यांचे नौदल (Maratha Navy) मजबूत केले, ज्यामुळे त्यांनी सिद्दी (Siddi) आणि इंग्रज (British) यांना तोंड दिले.
जिंजी किल्ला (Gingee Fort) हा तामिळनाडूमधील मराठ्यांच्या विस्ताराचे प्रतीक आहे, ज्याचा ताबा १६९० मध्ये मराठ्यांनी घेतला. हे किल्ले मराठा साम्राज्य (Maratha Empire) च्या १७व्या शतकापासून ते पेशव्यांच्या काळापर्यंत (१८१८) च्या लष्करी आणि सांस्कृतिक योगदानाचे प्रतीक आहेत.
युनेस्कोच्या मान्यतेसाठी प्रयत्न
महाराष्ट्र सरकारने २०२१ मध्ये या किल्ल्यांना युनेस्कोच्या तात्पुरत्या यादीत (Tentative List) समाविष्ट केले होते. २०२४-२५ च्या मूल्यांकन चक्रात मराठा लष्करी परिदृश्य (Maratha Military Landscapes) भारताची एकमेव नामांकन होती. महाराष्ट्राचे सांस्कृतिक मंत्री आशिष शेलार (Ashish Shelar) यांच्या नेतृत्वाखालील शिष्टमंडळाने पॅरिसमध्ये युनेस्कोसाठी सादरीकरण केले. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी (Narendra Modi) आणि मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस (Devendra Fadnavis) यांच्या पाठिंब्यामुळे हा प्रस्ताव यशस्वी झाला.
ICOMOS (International Council on Monuments and Sites) ने या किल्ल्यांच्या व्यवस्थापन, दस्तऐवजीकरण आणि प्रभाव मूल्यांकनात सुधारणा सुचवल्या होत्या, परंतु भारताने या त्रुटी दूर करून यश मिळवले.
महाराष्ट्रातील इतर युनेस्को स्थळे
महाराष्ट्रात यापूर्वी पाच सांस्कृतिक आणि एक नैसर्गिक युनेस्को जागतिक वारसा स्थळे (UNESCO World Heritage Sites) आहेत:
- अजंता लेणी (Ajanta Caves) (१९८३)
- एलोरा लेणी (Ellora Caves) (१९८३)
- एलिफंटा लेणी (Elephanta Caves) (१९८७)
- छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस (Chhatrapati Shivaji Maharaj Terminus) (२००४)
- मुंबईतील व्हिक्टोरियन गॉथिक आणि आर्ट डेको इमारती (Victorian Gothic and Art Deco Ensembles) (२०१८)
- पश्चिम घाट (Western Ghats) (२०१२, नैसर्गिक)
मराठा लष्करी परिदृश्य (Maratha Military Landscapes) हे महाराष्ट्रातील सहावे सांस्कृतिक स्थळ आहे.
निष्कर्ष
छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या १२ किल्ल्यांचा युनेस्कोच्या जागतिक वारसा यादीत (UNESCO World Heritage List) समावेश हा मराठा साम्राज्य (Maratha Empire) आणि महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक वारशाचा (Maharashtra Cultural Heritage) जागतिक स्तरावर गौरव आहे. हे किल्ले केवळ लष्करी रणनीती (Military Strategy) आणि स्थापत्यशास्त्र (Architecture) चे प्रतीक नाहीत, तर स्वराज्य (Swarajya) आणि स्वातंत्र्यासाठी मराठ्यांच्या संघर्षाची गाथा सांगतात. या मान्यतेमुळे महाराष्ट्र पर्यटन (Maharashtra Tourism), स्थानिक अर्थव्यवस्था आणि सांस्कृतिक जागरूकता वाढेल. शिवभक्त आणि इतिहासप्रेमींसाठी हा अभिमानाचा क्षण आहे. जय शिवराय!
Keywords: Maratha Military Landscapes, Chhatrapati Shivaji Maharaj, UNESCO World Heritage, Raigad Fort, Shivneri Fort, Sindhudurg Fort, Maharashtra Tourism, Maratha Empire, Military Strategy, Cultural Heritage.